ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਭੱਠਾ ਸਾਹਿਬ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰੂਪਨਗਰ-ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਰੂਪਨਗਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ 3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਅਤੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ 40 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਹੈ। ਇਹ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਕੁੱਲੂ ਅਤੇ ਕੰਨਗੜਾ ਘਾਟੀ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਹਾਈਵੇ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚਯੋਗ ਹੈ।
ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਰਨਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਏ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਭੱਠੀ (ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਭੱਠੇ) ਨੇੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਥਾਂ ਮੰਗੀ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ, ਜੋ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਪਹਚਾਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਜ਼ਾਕ ਵਿੱਚ ਤਪਦੀ ਭੱਠੀ ਵਲ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦਾ ਪੈਰ ਉਸ ਭੱਠੀ ‘ਤੇ ਪਿਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਠੰਡੀ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਅਚਰਜਕਾਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇਖ ਕੇ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਪਠਾਨ ਮੁਖੀ ਚੌਧਰੀ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ, ਜੋ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸਨ, ਤੁਰੰਤ ਆਏ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਭਗਤੀ ਭਾਵ ਨਾਲ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਗਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਆਤਿਥਯਤਾ ਕੀਤੀ, ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪੈ ਸਕਦੀ ਸੀ।
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਭੱਠਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੁੱਲ ਚਾਰ ਵਾਰ ਵਿਖੇ ਉਮਰਾਇਆ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1745 ਬਿਕਰਮੀ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਭੰਗਾਣੀ ਦੀ ਜੰਗ ਜਿੱਤ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ। ਦੂਜੀ ਵਾਰ 1752 ਬਿਕਰਮੀ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਆਲਮ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਸਮਾਰੋਹ ‘ਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ। ਤੀਜੀ ਵਾਰ 1759 ਬਿਕਰਮੀ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਚੌਥੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਵਾਰ 1761 ਬਿਕਰਮੀ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ, ਤੱਦ ਉਹ ਇੱਥੇ ਆਏ।
ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਦੇ ਖੱਬੇ ਕੰਢੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਪੁਰਾਣੀ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਖੋਜ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਇੱਕ ਟੂਰਿਸਟ ਬੰਗਲਾ ਵੀ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਭੱਖੜਾ ਨੰਗਲ, ਕੁੱਲੂ ਘਾਟੀ ਅਤੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਠਹਿਰਾਉ ਸਥਾਨ ਹੈ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਭੱਠਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵੱਡੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਗਮ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ਇੱਥੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਸੰਗਰਾਂਦ ਸਮੇਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 1 ਤੋਂ 4 ਪੋਹ ਤੱਕ ਵੱਡਾ ਜੋੜ ਮੇਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ 11 ਪੋਹ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਵਰ੍ਹੀ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਭੱਠਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਯਾਤਰੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲਾ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਚਮਤਕਾਰੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰਦਾ ਹੈ।
