ਦਿੱਲੀ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੀਸ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਨੌਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਥਲ ‘ਤੇ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਵੱਲੋਂ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਕਰਵਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਸਾਹਸੀ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਹੋਏ 24 ਨਵੰਬਰ 1675 ਨੂੰ ਇਸ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਅਧਿਕਾਰੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਸਕਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀਸ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਲਈ ਲਟਕਾ ਸਕਣ, ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਠਾਵਾਨ ਸਿੱਖ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸੀਸ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਲੈ ਗਏ। ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਣ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਈ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਬਹਾਦੁਰੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਜੋਂ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੀਸ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਭਗਤ ਸਿੱਖ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਵੰਜਾਰਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਭਾਈ ਨਗਈਆ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਧੂੜ ਭਰੀ ਆੰਧੀ ਦੀ ਆੜ ‘ਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਚੁਪਚਾਪ ਉਠਾਇਆ। ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ ਹੀ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ। ਅੱਜ ਉਸ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਮੌਜੂਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੀਸ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਓਸ ਹੀ ਥਾਂ ਤੇ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਪਵਿੱਤਰ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵੀ ਸੰਭਾਲੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਦਰਖ਼ਤ ਜਿਸ ਹੇਠਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਖੂਹ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੈਦ ਦੌਰਾਨ ਸਨਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਪੁਰਾਣੀ ਮੁਗਲ ਦੌਰ ਦੀ ਕੋਤਵਾਲੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਨੇੜਲੇ ਸਥਿਤ ਸੁਨੇਹਰੀ ਮਸੀਤ (ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ) ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, 11 ਮਾਰਚ 1783 ਨੂੰ, ਸਿੱਖ ਸੈਨਾਪਤੀ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਦੇ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਆਮ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ (II) ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਤਹਿਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਿੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਚੁੰਗੀ ਕਰ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਿਰਫ਼ ਅੱਠ ਮਹੀਨੇ—ਅਪ੍ਰੈਲ ਤੋਂ ਨਵੰਬਰ 1783 ਵਿੱਚ—ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਗਲੀ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਸਥਿਰਤਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਥਾਂ ਵਿਵਾਦਤ ਬਣ ਗਈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਕਦੇ ਮਸੀਤ ਅਤੇ ਕਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਜੋਂ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਕਾਨੂੰਨੀ ਲੜਾਈ ਚੱਲੀ। ਆਖਿਰਕਾਰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾਇਆ ਅਤੇ 1930 ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਇਮਾਰਤ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਗੁੰਬਦ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੁਨਹਿਰੀ ਕੰਗੂਰੇ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸਦੀ ਸ਼ਾਨ ਹੋਰ ਵਧ ਗਈ। 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਕੋਤਵਾਲੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।