ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ, ਮੁਕਤਸਰ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜੋ ਚਾਲੀ ਮੁਕਤਿਆਂ ਦੀ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ। ਮੁਕਤਸਰ, ਜਿਸਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਖਿਦਰਾਣਾ ਕੀ ਢਾਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਹਾਦਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੋਂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ 1705 ਵਿੱਚ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਦੀ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਦਾ ਡੱਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਜੰਗ 29 ਦਸੰਬਰ 1705 ਨੂੰ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਆਖਰੀ ਸੈਨਿਕ ਮੁਠਭੇੜ ਸੀ।

ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਸਭ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਹਾਨ ਸਿੰਘ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪਏ ਸਨ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਆਉਂਦੇ ਵੇਖ ਉੱਠਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਲੇ ਨਾਲ ਲਾਇਆ ਤੇ ਮਹਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੇਦਹਵਾ ਨਾਂ ਦਾ ਉਹ ਪੱਤਰ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਗੁਰੁਈ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਫਾੜਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਪੱਤਰ ਨੂੰ ਟੁੱਕੜੇ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਟੁੱਟਿਆ ਨਾਤਾ ਮੁੜ ਜੋੜਿਆ।

ਚਾਲੀ ਮੁਕਤਿਆਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਵਾਲੀ ਇਹ ਧਰਤੀ ਹੀ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਬਣੀ ਜਿਸਨੂੰ ਅੰਗੀਠਾ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਇਕ ਸ਼ਾਂਤ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਜਿੰਦਗੀਆਂ ਅਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਚਿੱਤਰਕਲਾਵਾਂ ਸਜੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਬਲਿਦਾਨ, ਭਗਤੀ ਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਜੋੜ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।

ਹਰ ਸਾਲ 12 ਅਤੇ 13 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਲੱਗਦੇ ਮਾਘ ਮੇਲੇ ਦੌਰਾਨ ਲੱਖਾਂ ਸੰਗਤ ਇੱਥੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਮਾਘ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਇੱਥੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੀੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਚਾਲੀ ਮੁਕਤਿਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਨਮਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਮੁਕਤਸਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਜੰਗ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਰ ਤਿੰਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨ ਵੀ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਤਿੱਬੀ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਤੰਬੂ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜੋ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਹਨ।