ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਲੋਧੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਤਾਮਸਵਨਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲੋਧੀ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਇਸਦਾ ਪੁਨਰਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਪਾਰਕ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਲੋਧੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਲਗਭਗ 14 ਸਾਲ ਤੱਕ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਲੋਧੀ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਦੌਲਤ ਖਾਨ ਲੋਧੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਮੋਦੀਖਾਨੇ (ਅਨਾਜ ਭੰਡਾਰ) ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਵਿਵਾਹ ਮਾਤਾ ਸੁਲਖਣੀ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ – ਸ੍ਰੀਚੰਦ ਜੀ ਅਤੇ ਲਖਮੀ ਦਾਸ ਜੀ – ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਠਾਵਾਨ ਸੰਗਤ ਬਣੀ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ “ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਬਣ ਗਿਆ।”

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੰਤ ਘਾਟ ਉਹ ਪਵਿੱਤਰ ਥਾਂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਪਵਿੱਤਰ ਬੇਇਨ ਵਿਚ ਸਮਾਧੀ ਲਗਾ ਕੇ ਵਿਲੀਨ ਰਹੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ। ਉਹ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਦਿਵਿਆ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੌ ਖਜ਼ਾਨੇ, ਨਾਮ ਦਾ ਵਰਦਾਨ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਨਿਮਰਤਾ ਦੀ ਦਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਇੱਥੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ।

ਅੱਜ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੰਤ ਘਾਟ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਦਿਵਿਆ ਜੋਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਤਮਕ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ, ਜੋ ਸੱਚਾਈ, ਨਿਮਰਤਾ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।