ਸਮਾਧ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ, ਜਮਰੌਦ
ਜਮਰੌਦ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸਮਾਧ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਥਾਂ ਉਸ ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ ਯੋਧੇ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਲਈ ਦਹਿਸ਼ਤ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਆਰਤੀ ਸਾਹਿਬ, ਪੁਰੀ
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਆਰਤੀ ਸਾਹਿਬ, ਪੁਰੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਉਸ ਦਿਵ੍ਯ ਆਰਤੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1508 ਵਿੱਚ ਜਗਨਨਾਥ ਮੰਦਰ ਪ੍ਰਾਂਗਣ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਆਕਾਸ਼ ਹੇਠਾਂ ਗਾਈ ਸੀ, ਜਿਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਹੀ ਆਰਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਦਰਸਾਇਆ ਸੀ।
ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਮੈਹਦੇਆਣਾ ਸਾਹਿਬ
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮੈਹਦੇਆਣਾ ਸਾਹਿਬ, ਜਿਸਨੂੰ “ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸਕੂਲ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਮੈਹਦੇਆਣਾ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਥਾਂ ਉਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਥੇ ਲਾਈਫ ਸਾਈਜ਼ ਮੂਰਤੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਰਸਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਸਰੋਵਰ ਅਤੇ ਹਰੇ-ਭਰੇ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦਾਤਾ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਸਾਹਿਬ – ਗਵਾਲੀਅਰ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਐਮ.ਪੀ
ਗਵਾਲਿਅਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦਾਤਾ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਸਾਹਿਬ ਉਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਰਿਹਾਈ ਕਰਵਾਈ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ 52 ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੁਗਲ ਕੈਦ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ। ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ 1970-80 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਵਰਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਲੰਗਰ, ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦੀਵਾਨ ਹਾਲ ਵੀ ਹੈ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਅੰਬ ਸਾਹਿਬ
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਅੰਬ ਸਾਹਿਬ, ਮੋਹਾਲੀ, ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਹਾਜ਼ਰੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਧਾਰਮਿਕ ਥਾਂ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਅਪਾਰ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਪੋਹ ਵਿੱਚ ਅੰਬ ਲਹਾਏ ਸਨ, ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਦੀ ਮਹੱਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਾਮਸਰ ਸਾਹਿਬ
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਾਮਸਰ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਮਸਰ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਕੰਢੇ, ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਥੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਰਚਨਾ ਲਈ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਵਿਅਤੀਤ ਕੀਤਾ। 1604 ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਪੂਰਾ ਕਰਕੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਅੰਤਿਮ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸ਼ਵਤ ਗੁਰੂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਹੈ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਨੌਵੀਂ – ਮੁਕਾਰਮਪੁਰ
ਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਜੀ ਰੂਪਨਗਰ, ਰੈਲੋਂ ਅਤੇ ਨੰਦਪੁਰ ਕਲਾਰ ਰਾਹੀਂ ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਗਾਂਵ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬੇਰ ਦੇ ਰੁੱਖ ਹੇਠਾਂ ਵਿਸ਼੍ਰਾਮ ਦੌਰਾਨ, ਮਾਈ ਮਾਰੀ ਅਤੇ ਰੂਪ ਚੰਦ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋਲ ਪੁੱਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਮੰਗਿਆ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਤ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦਾ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ 17 ਦਿਨ ਇੱਥੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੂਪ ਚੰਦ ਨੂੰ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ “ਜੋ ਵੀ ਇਸਨੂੰ ਵੇਖੇਗਾ, ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖੇਗਾ”। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਤੁਰੇ। ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਲਕ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਪਟਨਾ ਤੋਂ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਦੋ ਦਿਨ ਇੱਥੇ ਰਹੇ। 3.5 ਏਕੜ ‘ਚ ਫੈਲੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਗਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂਸਰ ਸਾਹਿਬ – ਪਿੰਡ ਲਾਲ ਕਲਾਂ
ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂਸਰ ਸਾਹਿਬ, ਪਿੰਡ ਲਾਲ ਕਲਾਂ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਕੁਸ਼ਟ ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਭਕਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਚਮੜੀ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਠੀਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ ਉਚ ਦੇ ਪੀਰ ਦੇ ਵੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਆਏ ਅਤੇ ਬੇਰੀ ਸਾਹਿਬ ਹੇਠਾਂ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਹਰ ਸਾਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਤਸਵ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਭਕਤੀ ਨਾਲ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੋਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਆ ਕੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਅਤੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੋੜ੍ਹੀਵਾਲਾ ਘਾਟ ਸਾਹਿਬ
ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਕੋੜ੍ਹੀਵਾਲਾ ਘਾਟ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਤੀਜੀ ਉਦਾਸੀ (1514 ਇਸਵੀ) ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਰਣ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਕੋੜ੍ਹੀ ਦੇ ਝੋੰਪੜੀ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਬਿਤਾਈ ਤੇ ਕੀਰਤਨ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ, ਕੋੜ੍ਹੀ ਨੇ ਨੇੜਲੇ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਚੰਗਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਦੇਖ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਮਾਫੀ ਮੰਗਣ ਆਏ, ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਗ੍ਰਹਿ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਅੱਜ ਇਹ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਾਰ ਸੇਵਾ ਸੰਸਥਾ ਵੱਲੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ਅਤੇ ਵਿਸਾਖੀ ਬੜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।