ਉੱਤਰੀ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਖੈਬਰ ਦਰਰੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਜਮਰੌਦ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸਿੱਖ ਸ਼ੌਰਤ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਮਹਾਨਤਾ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਰਦਾਰ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਸੈਨਾਪਤੀ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਦੀ ਸਮਾਧ ਸਥਾਪਿਤ ਹੈ।

ਇੱਥੇ ਹੀ ਵਿਸਾਖ ਦੀ 19 ਤਾਰੀਖ, ਸੰਮਤ 1894 (1837 ਈ.) ਨੂੰ, ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਨੇ ਅਫਗਾਨੀ ਫੌਜ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਹਮਲੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਮਰੌਦ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਗੰਭੀਰ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਸਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਅਦਭੁਤ ਸੂਰਵੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ।

ਸੰਮਤ 1848 (1791 ਈ.) ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਵਿਖੇ ਮਾਤਾ ਧਰਮ ਕੌਰ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਜਨਮੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਨੇ ਕਸੂਰ, ਮੁਲਤਾਨ, ਅਟਕ, ਹਜ਼ਾਰਾ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ, ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਅਤੇ ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਜਮਰੌਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਅਦਭੁਤ ਫਤਹਾਂ ਨਾਲ ਅਮਰ ਸ਼ੌਰਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਓਲਾਫ਼ ਕੈਰੋ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਫਗਾਨ ਮਾਵਾਂ ਆਪਣੇ ਰੋਂਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ — “ਹਰਿਆ ਰਾਗਲੇ” (ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਆ ਗਿਆ ਹੈ)।

ਜਮਰੌਦ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਸਮਾਧ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ, ਇਸ ਮਹਾਨ ਯੋਧੇ ਦੀ ਯਾਦ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਦੇ ਹਨ — ਇਹ ਥਾਂ ਪੀੜੀਆਂ ਤੋਂ ਉਸ ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ ਸੂਰਮੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪਵਿੱਤਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।