ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੁਰਜ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਠੰਢਾ ਬੁਰਜ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਿਰਹਿੰਦ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਥਾਂ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਦਮਈ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੀ ਗਵਾਹ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ, ਬਾਬਾ ਫਤਹਿ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਆਪਣੀ ਦਾਦੀ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਸਮੇਤ ਕੈਦ ਰੱਖੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਬੁਰਜ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਠੰਢਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਿਰਦਯਤਾ ਨਾਲ ਮਾਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਨਿੱਕੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕੰਬਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਕੜਾਕੇ ਦੀ ਸਰਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਤੜਪਾਇਆ।

ਇਸੇ ਬੁਰਜ ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਨੋਂ ਪੋਤਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਖਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਆਪਣਾ ਧਰਤੀ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਸਮਾਪਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸ਼ਹਾਦਤ ਅਤੇ ਅਡੋਲਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣਾਇਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਥਾਂ ਉੱਪਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੁਰਜ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਅੰਤ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਲਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਬਾਦਤ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਪਵਿੱਤਰ ਥਾਂ ਵੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਦੁਖਦਾਈ ਅਧਿਆਇ ਸਦਾ ਲਈ ਅੰਕਿਤ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।

ਇਸ ਥਾਂ ਤੇ ਬਾਬਾ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਫਤਹਿ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੋ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ, ਅਤੇ ਉਹਨਾ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਇਥੇ ਕੈਦ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਕਿਲਾ ਠੰਡਾ ਬੁਰਜ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਰਮੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਠੰਡੀ ਰਹਿੰਦੀ. ਪਰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਰਦੀ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਸਜ਼ਾ ਵਜੋਂ ਇੱਥੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਸੀ ਇਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਖਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੁਰਜ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।