ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੋਤਵਾਲੀ ਸਾਹਿਬ, ਮੋਰਿੰਡਾ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੁਖਦਾਈ ਪਰੰਤੂ ਪਵਿੱਤਰ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਥਾਂ ਹੈ। 7 ਦਸੰਬਰ 1705 ਨੂੰ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪਣੇ ਦੋ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮਰਪਿਤ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵਿਰੋਧੀ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਦਕਿ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਦੋ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ — ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਜੀ — ਵੱਖਰੇ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ।

ਸਰਸਾ ਨਦੀ ਨੇੜੇ ਵੱਖ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੇ ਨਦੀ ਕੰਢੇ ਇਕ ਝੋਂਪੜੀ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਗੁਜ਼ਾਰੀ। ਇਕ ਦਇਆਲੂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਇਸਤਰੀ ਲਛਮੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਭੋਜਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੰਗੂ ਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸੇਵਕ ਰਹਿ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਸਹੇੜੀ ਲੈ ਗਿਆ।

ਪਰ ਗੰਗੂ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਨ-ਸੰਪੱਤੀ ਵੇਖ ਕੇ, ਲਾਲਚ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਵਾਲੀ ਥੈਲੀ ਚੋਰੀ ਕਰ ਲਈ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਉਹ ਰੌਲਾ ਪਾਉਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਸਿੱਕੇ ਚੋਰੀ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਿੱਕੇ ਘਰ ਵਿਚ ਹੀ ਹੋਣਗੇ, ਪਰ ਗੰਗੂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਮੰਨੀ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੰਬਰਦਾਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮੋਰਿੰਡਾ ਕੋਤਵਾਲੀ ਪੁੱਜ ਗਿਆ।

ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੋਰਿੰਡਾ ਕੋਤਵਾਲੀ ਵਿੱਚ ਜਾਨੀ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮਾਨੀ ਖਾਂ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਨ। ਗੰਗੂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਮਾਤਾ ਅਤੇ ਦੋ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹਨ।

ਇਸ ਸੂਚਨਾ ‘ਤੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕਦਿਆਂ ਜਾਨੀ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮਾਨੀ ਖਾਂ ਨੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਗਿਰਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਮੋਰਿੰਡਾ ਕੋਤਵਾਲੀ ਲੈ ਆਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਬੜੀ ਬੁਰੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ — ਨਾ ਭੋਜਨ, ਨਾ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਠੰਢ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਕੋਈ ਕਪੜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੈਲਗੱਡੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਖ਼ਤ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਸਿਰਹਿੰਦ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ।

ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਓਸ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਨਾਲ ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਥਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਬਲਿਦਾਨ ਅਤੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸਾਹਸ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ। 12 ਦਸੰਬਰ 1705 ਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦੀਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਚੁਣਵਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਉੱਥੇ ਹੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।

1763 ਵਿੱਚ, ਜੱਦ ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਨੇ ਸਿਰਹਿੰਦ ਵੱਲ ਚਲੋਣ ਕੀਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੋਰਿੰਡਾ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਜਾਨੀ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮਾਨੀ ਖਾਂ ਮਾਰੇ ਗਏ।

ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੋਤਵਾਲੀ ਸਾਹਿਬ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਲਈ ਬਹੁਤ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਆਦਰਯੋਗ ਥਾਂ ਹੈ।