ਗੁਰੂ ਕਾ ਲਾਹੌਰ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦਾ ਲਾਹੌਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜੋ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਸੰਤਗੜ੍ਹ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਤਿੰਨ ਗੁਰੁਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 12 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਗਹਿਰੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ।

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀਤੋ ਜੀ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਨਵੰਬਰ 1675 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਮੌਕੂਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 1677 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਮਾਤਾ ਜੀਤੋ ਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਭਾਈ ਹਰੀ ਜਸ, ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਸਨ, ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਪਹੁੰਚੇ, ਜੋ ਅੱਜ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਬਾਰਾਤ ਲਾਹੌਰ ਜਾ ਕੇ ਉਚਿਤ ਤਾਰੀਖ ‘ਤੇ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।

ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਦੱਸਾਂ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਾਹੌਰ ਜਾਣਾ ਉਚਿਤ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ। ਇਸ ਉਪਰਾਂਤ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਿਰਣੈ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇੱਥੇ ਹੀ ਇੱਕ ਲਾਹੌਰ ਵਸਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵਧੂ ਪੱਖ ਦੇ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਸ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਯਥਾਵਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਹੀ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਸੰਤਗੜ੍ਹ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਅਸਥਾਈ ਬਸਤੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸਨੂੰ ਗੁਰੂ ਕਾ ਲਾਹੌਰ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਭਾਈ ਹਰੀ ਜਸ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸਬੰਧੀਆਂ ਸਮੇਤ ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ 23 ਹਰ ਸੰਵਤ 1734 ਵਿਕਰਮੀ, ਅਰਥਾਤ 21 ਜੂਨ 1677 ਨੂੰ ਆਨੰਦ ਕਾਰਜ ਸੰਪੰਨ ਹੋਇਆ। ਅਸਥਾਈ ਬਸਤੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਇਹ ਸਥਾਨ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਸਲ ਡੇਰੇ ਦੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਗੁਰੁਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਕੁਦਰਤੀ ਜਲਸਰੋਤਾਂ ਕੋਲ ਦੋ ਹੋਰ ਗੁਰੁਦੁਆਰੇ ਬਣਾਏ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅੱਜ ਦਾ ਗੁਰੂ ਕਾ ਲਾਹੌਰ ਗੁਰੁਦੁਆਰਾ ਸਮੂਹ ਬਣਿਆ।

ਗੁਰੁਦੁਆਰਾ ਆਨੰਦ ਕਾਰਜ ਸਥਾਨ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਦਸਵੀਂ ਉਸ ਪਵਿੱਤਰ ਥਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸੰਪੰਨ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਭਵਨ ਇੱਕ ਚੌਕੋਰ ਹਾਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਗੁੰਬਦਦਾਰ ਗਰਭ ਗ੍ਰਿਹ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰੁਦੁਆਰਾ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਆਨੰਦਗੜ੍ਹਵਾਲੇ ਵੱਲੋਂ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਗੁਰੁਦੁਆਰਾ ਤ੍ਰਿਵੇਣੀ ਸਾਹਿਬ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਜਲਸਰੋਤ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਪਾ ਬਾਵਲੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਲੋਕ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਜਲਸਰੋਤ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਭਾਲੇ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਹਾਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਗੁਰੁਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁੰਬਦਦਾਰ ਚੌਕੋਰ ਹਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਹਾਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜਲਸਰੋਤ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਮੰਡਪ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਗੁਰੁਦੁਆਰਾ ਪੌਰ ਸਾਹਿਬ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜਲਸਰੋਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਥਾ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੈ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜਲਸਰੋਤ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਖੁਰ, ਜਿਸਨੂੰ ਪੌਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੇ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪੈਣ ਨਾਲ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਗੁਰੁਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਗੁੰਬਦਦਾਰ ਕਮਰੇ ਅਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਣੇ ਵਰਾਂਡੇ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।