ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਾਂਉਟਾ ਸਾਹਿਬ, ਜੋ ਕਿ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਿਰਮੌਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿੱਖ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜੋ ਦਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾਨ ਥਾਂ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾਇਆ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸੇ ਲਿਖੇ, ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਪਾਂਉਟਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਭੇਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੋਨੇ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਲਕੀ ਵੀ ਸਥਾਪਿਤ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ 1685 ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਮੇਦਨੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਸੱਦੇ ‘ਤੇ ਪਾਂਉਟਾ ਸਾਹਿਬ ਆਏ ਅਤੇ ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪਸਾਰ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਇਹ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਰਹੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਰੋਧੀ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਫਤਿਹ ਸ਼ਾਹ (ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ, ਗੜ੍ਹਵਾਲ) ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਯੁੱਧ ਛੇੜ ਦਿੱਤਾ। 1688 ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਭੰਗਾਣੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੂਰਮੇ ਸਿੱਖ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਯੁੱਧ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਵਜੋਂ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਭੰਗਾਣੀ ਸਾਹਿਬ, ਜੋ ਪਾਂਉਟਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।

ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਚਿੱਟਾ ਭਵਨ, ਗੁੰਬਦਾਂ ਅਤੇ ਨਕ਼ਸ਼ਕਾਰੀ ਨਾਲ ਸੁਸ਼ੋਭਤ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਹਥਿਆਰ, ਤਲਵਾਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਕਲਮ (Quill Pen) ਵੀ ਸੰਭਾਲੀ ਗਈ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀ ਤਲਾਬ ਅਸਥਾਨ (ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪਣੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਅਤੇ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਵਜੀਫ਼ਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ) ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਦਸਤਾਰ ਅਸਥਾਨ (ਜਿੱਥੇ ਪਗੜੀ ਬੰਨਣ ਦੀਆਂ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ) ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਹਨ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਯਮੁਨਾ ਦੇਵੀ ਦਾ ਮੰਦਰ ਵੀ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਵਿਧਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਅਤੀਤ ਸੰਭਾਲ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ (Museum) ਵੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਅਮੋਲਕ ਚੀਜ਼ਾਂ, ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਪਾਂਡੁਲਿੱਪੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਕਵੀ ਗੋਸ਼ਠੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਪਾਠ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਾਂਉਟਾ ਸਾਹਿਬ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ਅਤੇ ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਮਾਗਮ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਲੰਗਰ ਸੇਵਾ ਚਲਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਹਰੇਕ ਆਗੰਤਾ ਨੂੰ ਮੁਫ਼ਤ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਾਝੇਪਨ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਏ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।