ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ, ਜਿਸਨੂੰ ‘ਮਹਾਨ ਸੰਘਾਰ’ ਜਾਂ ‘ਸਿੱਖ ਨਰਸੰਘਾਰ’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 1762 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ, ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਨਿਰਦਈ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੇ ਜਨਵਰੀ 1761 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਤੀਜੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਜਦ ਦੁਰਾਨੀ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲੱਗਾ, ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਉਸ ਦੇ ਕਾਫਲੇ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਤੱਕ ਤੰਗ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ 2,000 ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਲੁੱਟੇ ਹੋਏ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹ ਨੁਕਸਾਨ ਵੇਖ ਕੇ, ਦੁਰਾਨੀ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਤਿਲਮਿਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਸੋਚੀ।

ਅਗਸਤ 1761 ਵਿੱਚ, ਦੁਰਾਨੀ ਨੇ 12,000 ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਟੁਕੜੀ ਭੇਜੀ, ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਅਕਤੂਬਰ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਉਬੈਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਹਰਾਉਂਦਿਆਂ, ਸ਼ਹਿਰ ‘ਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।

ਆਪਣੀ ਹਾਰ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ, ਦੁਰਾਨੀ ਨੇ 3 ਫਰਵਰੀ 1762 ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵੱਡੇ ਖਤਰੇ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਲਵਾ ਦੇ ਲੱਖੀ ਜੰਗਲ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਲਗਭਗ 40,000-60,000 ਸਿੱਖ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ, ਦੁਰਾਨੀ ਨੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ—30,000 ਘੁੜਸਵਾਰ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਭੇਜੇ ਗਏ, ਜਦਕਿ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਰਗ ਰੋਕ ਲਿਆ।

5 ਫਰਵਰੀ 1762 ਨੂੰ, ਰੋਹਿੜਾ ਨੇੜੇ (ਜਿੱਥੇ ਅੱਜ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਹੈ) ਇਕ ਭਿਆਨਕ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ 4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਮੀ ਰਖਿਆ ਲਾਈਨ ਬਣਾਈ। ਭਾਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘੱਟ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਿਨ ਭਰ ਬੇਮਿਸਾਲ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਲੜੀ। ਅੱਜ, ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ਕੋਲ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਸਮਾਰਕ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਥਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਸੱਚਾ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣਾ ਹੈ।

ਰਾਤ ਹੋਣ ਤੱਕ, ਬਚੇ-ਖੁਚੇ ਸਿੱਖ ਕੁਤਬਾ ਅਤੇ ਬਾਹਮਨੀਆ ਪਿੰਡ ਨੇੜੇ ਇਕ ਤਲਾਬ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ, ਜੋ ਰੋਹਿੜਾ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 25 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਹੈ। ਅੱਜ, ਉਥੇ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸਾਹਿਬ, ਕੁਤਬਾ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਲਗਾਤਾਰ ਹੋ ਰਹੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਦੁਸ਼ਮਣ ਫੌਜੀ ਉੱਥੇ ਹੀ ਰੁੱਕ ਗਏ। ਤਕਰੀਬਨ 30,000 ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 22 ਘਾਵਾਂ, ਜਦਕਿ ਸਰਦਾਰ ਚਰਤਾਰ ਸਿੰਘ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਾਦਾ) ਨੂੰ 19 ਘਾਵਾਂ ਲੱਗੀਆਂ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧਾ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

ਇਸ ਨਰਸੰਘਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬਚੇ-ਖੁਚੇ ਸਿੱਖ ਬਰਨਾਲਾ ਵੱਲ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਮਾਰੂਥਲ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ‘ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸਮਝ ਕੇ, ਦੁਰਾਨੀ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਵਾਪਸ ਜਾ ਕੇ, ਉਸਨੇ 50 ਗੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਰਖਵਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਪਿਰਾਮਿਡ ਬਣਵਾਏ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਕੈਦ ਕਰ ਲਏ ਗਏ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦੋ ਮੁਲਾਂਵਤ ਸਰੂਪ ਵੀ ਅਫ਼ਗਾਨੀ ਫੌਜੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਚਲੇ ਗਏ।