ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੀਬੀ ਕੌਲਾਂ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਕੌਲਸਰ ਸਾਹਿਬ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪੰਨਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਮਾਤਾ ਕੌਲਾਂ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਾਜ਼ੀ ਦੀ ਗੋਦ ਲਈ ਧੀ ਸਨ। ਮਾਤਾ ਕੌਲਾਂ ਜੀ ਬਹੁਤ ਉੱਚ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਭੇਦਭਾਵ ਤੋਂ ਉਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਬਣਾਇਆ। ਉਹ ਸਾਈ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਜੀ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਓਥੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਅਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਮਾਤਾ ਕੌਲਾਂ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਕਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਸਾਈ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਜੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਉਹ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਅਟੱਲ ਰਾਏ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ।

ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਅੱਗੇ ਸਥਿਤ ਸਰੋਵਰ, ਜਿਸਨੂੰ ਕੌਲਸਰ ਸਾਹਿਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 1624 ਵਿੱਚ ਖੁਦਾਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1627 ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਹੇਠ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੌਲਸਰ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਕੌਲਸਰ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕੌਲਸਰ, ਰਾਮਸਰ, ਸੰਤੋਖਸਰ ਅਤੇ ਬਿਬੇਕਸਰ ਦੇ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਪੰਜ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।

ਮਾਤਾ ਕੌਲਾਂ ਜੀ ਦੀ ਸਮਾਧ ਵੀ ਇੱਥੇ ਕੌਲਸਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਸਿਰੇ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਵਿੱਚ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿੱਚ ਲਏ। ਮਾਰਚ 2004 ਵਿੱਚ ਕੌਲਸਰ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਕਾਰਸੇਵਾ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਆਧੁਨਿਕ ਫਿਲਟਰੇਸ਼ਨ ਸਿਸਟਮ ਵੀ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਫ਼ਾਈ ਹੋਰ ਵੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕੇ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੀਬੀ ਕੌਲਾਂ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਕੌਲਸਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਉਸ ਮਹਾਨ ਬੀਬੀ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਜਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੱਚਾਈ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਆਤਮਕ ਯਾਤਰਾ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।