ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਆਰਤੀ ਸਾਹਿਬ, 1508 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਜਗੰਨਾਥ ਪੁਰੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਉਦਾਸੀ ਦੌਰਾਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਸੀ। ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਨਾਲ ਪੁਰੀ ਪਹੁੰਚੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਰੂਹਾਨੀ ਮਹਾਨਤਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪਹਿਚਾਨਿਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਹਿਰਾਵੇ ਕਾਰਨ ਕੁਝ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਮਝ ਬੈਠੇ ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ।

ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਿਰਭੈ ਹੋ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ਬੈਠ ਗਏ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਅਦਭੁਤ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ—ਇੱਕ ਰਹੱਸਮਈ ਹਸਤੀ ਆਈ ਜਿਸ ਨੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਪਿਆਲਿਆਂ ਵਿਚ ਭੋਜਨ ਤੇ ਪਾਣੀ ਭੇਟ ਕੀਤਾ। ਉਸੀ ਰਾਤ ਪੁਰੀ ਦੇ ਰਾਜਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਰੁਦਰ ਦੇਵ ਨੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਜਗੰਨਾਥ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਦੀ ਆਰਤੀ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਕੰਢੇ ਹੋ ਰਹੇ ਭਜਨ ਸੁਣਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਅਗਲੇ ਸਵੇਰੇ ਰਾਜਾ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੂਹਾਨੀ ਮਹਾਨਤਾ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਕੇ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ।

ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਦੀ ਆਰਤੀ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੰਦਰ ਪ੍ਰਾਂਗਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੋਹੜ ਦੇ ਦਰਖ਼ਤ ਹੇਠਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਆਕਾਸ਼ ਹੇਠ ਬੈਠ ਕੇ ਰਾਗ ਧਨਾਸਰੀ ਵਿੱਚ ਆਰਤੀ ਦਾ ਗਾਇਨ ਕੀਤਾ—ਜੋ ਅੱਜ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਇਸ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਆਰਤੀ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ ਆਕਾਸ਼ ਥਾਲ ਹੈ, ਸੂਰਜ ਤੇ ਚੰਦ ਦੀਵੇ ਹਨ, ਤਾਰੇ ਮੋਤੀ ਹਨ ਅਤੇ ਹਵਾ ਚੰਵਰ ਝਲਦੀ ਹੈ—ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਿਰੰਕਾਰ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਗਾ ਰਹੀ ਹੈ।

ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਦੇ 500 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਪੁਰੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਮਾਰਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। 2007 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੋਈ ਬੈਠਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਆਰਤੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਪੁਰੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਿੱਖ ਥਾਵਾਂ ਦੀ ਮਰਯਾਦਾ ਦੀ ਬਹਾਲੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਬਾਲੀਆ ਪੰਡਾ, ਜੋ ਕਿ ਸਮੁੰਦਰ ਕੰਢੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਉਥੇ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ 4 ਅਪ੍ਰੈਲ 2010 ਨੂੰ ਤਖਤ ਸ਼੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਵੱਲੋਂ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਤਦੋਂ ਤੋਂ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਆਰਤੀ ਸਾਹਿਬ ਇੱਕ ਆਤਮਕ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਉਭਰਿਆ ਹੈ ਜੋ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਇੱਕਤਾ, ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਨਿਰੰਕਾਰ ਦੇ ਸੁਨੇਹੇ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀ ਸੰਗਤ ਇੱਥੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ ਤੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।