ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਭਾਈ ਫੇਰੂ ਭਾਈ ਫੇਰੋ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਲਾਹੌਰ–ਮੁਲਤਾਨ ਰੋਡ ‘ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 60 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜੋ ਭਾਈ ਫੇਰੂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਨਾਮ ਸੰਗਤੀਆ ਸੀ।

ਭਾਈ ਫੇਰੂ ਦੀ ਕਥਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਘੀ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਮਸ਼ਕਾਂ ਲੈ ਕੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਇ ਜੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਘੀ ਖਰੀਦਿਆ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਭੁਗਤਾਨ ਲੈਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਸੰਗਤੀਆ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਵਾਪਸ ਆਏ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਸ਼ਕਾਂ ਫਿਰ ਤੋਂ ਘੀ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਅਚੰਭੇ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਇ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਪਹੁੰਚੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਨੇਹ ਨਾਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਭਾਈ ਫੇਰੂ ਰੱਖਿਆ।

ਭਾਈ ਫੇਰੂ ਨੂੰ ਨੱਕਾ ਖੇਤਰ ਦਾ ਮਸੰਦ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਹੋਰ ਕਈ ਮਸੰਦਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਬੇਇਮਾਨੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ, ਤਾਂ ਭਾਈ ਫੇਰੂ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਜਾਗਰ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸਹੀ ਹਿਸਾਬ–ਕਿਤਾਬ ਕਾਰਨ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖਰੇਖ ਹੇਠ ਲੰਗਰ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਵਸਥਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ। ਭਾਈ ਫੇਰੂ ਦੀ ਅਟੱਲ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਠਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਸੱਚੀ ਦਾਢੀ” ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਬਖ਼ਸ਼ੀ।

ਨੱਕਾ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਫੇਰੂ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸਮਾਧ ਬਣਾਈ ਗਈ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਆਲੇ–ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਬਸਤੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ, ਜੋ ਭਾਈ ਫੇਰੋ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ। ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੇ ਇਸ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 2,750 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਭਾਈ ਫੇਰੂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਹੁਤ ਖ਼ਰਾਬ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਰਾਤਨ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ ਹੁਣ ਖੰਡਰ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਢਹਿ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਇਹ ਜਰਜਰ ਅਵਸਥਾ ਦਰਸ਼ਨਾਰਥੀਆਂ ਲਈ ਦੁਖਦਾਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਫਿਰ ਵੀ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਭਾਈ ਫੇਰੂ ਆਪਣੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਭਾਈ ਫੇਰੂ ਦੀ ਗਹਿਰੀ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਮਿੱਟ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਮੁਰੰਮਤ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਇਹ ਸਥਾਨ ਅੱਜ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਦੀ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ।