ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦਾਤਾ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਸਾਹਿਬ - ਗਵਾਲੀਅਰ ਕਿਲ੍ਹਾ

ਗਵਾਲਿਅਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦਾਤਾ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਸਾਹਿਬ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਘਟਨਾ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਉਹ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਹੁਕਮ ‘ਤੇ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਅਧਿਕਾਰਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੈਦ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਵਲੋਂ ਨਾ ਭਰਿਆ ਗਿਆ ਦੋ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਜੁਰਮਾਨਾ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਅਸਲ ਕਾਰਨ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਸੈਣਿਕ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਉਭਰ ਰਹੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਡਰੇ ਹੋਏ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਰਬਾਰੀ ਸਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਨਕਸ਼ਬੰਦੀ ਫਿਰਕੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਲੋਕ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਜ਼ਹਿਰ ਭਰਿਆ।

ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿੱਲੀ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਗਵਾਲਿਅਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਮੁਗਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਾਜਨੈਤਿਕ ਕੈਦੀਆਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਕੈਦ ਕਰੀਬ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਚੱਲੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸੂਫੀ ਮਿੱਤਰ ਹਜ਼ਰਤ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਰਿਹਾਈ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ।

ਪਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ 52 ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਸ਼ਰਤ ਰੱਖੀ ਕਿ ਜਿੰਨੇ ਰਾਜੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਚੋਲੇ ਦੀ ਝੰਡੀ (ਕੁੜਤੇ ਦਾ ਕਿਨਾਰਾ) ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਸਕਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ 52 ਝੰਡੀਆਂ ਵਾਲਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚੋਲਾ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਸਭ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਲੈ ਆਏ। ਇਸ ਮਹਾਨ ਕਾਰਜ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ “ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਾਤਾ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ — ਅਰਥਾਤ ਮੁਕਤੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਮਹਾਨ ਦਾਤਾ।

ਅੱਜ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦਾਤਾ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਸਾਹਿਬ ਸਦਭਾਵਨਾ, ਆਸਥਾ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸੰਭਾਲਿਆ ਗਿਆ ਸਮਾਰਕ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ 1947 ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ। ਮੂਲ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਚਬੂਤਰਾ ਅੱਜ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੰਗਣ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ 1970 ਤੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਉੱਤਮ ਸਿੰਘ ਮੌਣੀ ਜੀ (ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ) ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਛੇ ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਇਮਾਰਤ ਛੇ ਮੰਜ਼ਲਾ ਹੈ। ਨੀਵੇਂ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤੇ ਵੱਡਾ ਦੀਵਾਨ ਹਾਲ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਕ ਪਾਸੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਦਰਬਾਰ ਹੈ। ਹਾਲ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਇਕ ਵੱਡਾ ਬੇਸਮੈਂਟ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਤੇ ਚਾਰ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਹੋਰ ਬਣੀਆਂ ਹਨ। ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਲੰਗਰ ਹਾਲ, ਸਟਾਫ ਅਤੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਲਈ ਕਮਰੇ ਵੀ ਸਥਿਤ ਹਨ।

ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਵਰਾਂ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ — ਇੱਕ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਔਰਤਾਂ ਲਈ, ਜੋ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਹੋਰ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਤੋਂ ਖਾਸ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।