ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਗੜ੍ਹੀ ਸਾਹਿਬ, ਜੋ ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ — ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਲੜਾਈ — ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਦਸੰਬਰ 1705 ਵਿੱਚ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਨਿਕਾਸੀ ਅਤੇ ਸਰਸਾ ਦਰਿਆ ਉੱਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਪਣੇ ਦੋ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ — ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ — ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਮਰਪਿਤ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਚਮਕੌਰ ਪਹੁੰਚੇ, ਜਿੱਥੇ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।

ਸ਼ਰਨ ਲੈਣ ਲਈ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਦੁਮੰਜ਼ਲਾ ਕਿਲਾਨੁਮਾ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਮਾਲਕ ਰੂਪ ਚੰਦ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਹਿਤ ਰੂਪ ਚੰਦ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਥਾਂ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਉਥੇ ਥਾਂ ਮਿਲੀ। ਇਹ ਘਰ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਚਾਰ ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਇਕੋ ਇਕ ਉੱਤਰ ਵੱਲੋਂ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਸੀ, ਅਸਥਾਈ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯੁੱਧ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਿਆ।

6 ਤੋਂ 7 ਦਸੰਬਰ 1705 ਦੀ ਰਾਤ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਘਰ ਦੇ ਚਾਰ ਪਾਸਿਆਂ ‘ਤੇ ਅੱਠ-ਅੱਠ ਸਿੱਖ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਦਕਿ ਭਾਈ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਕੋਠਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ‘ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪਣੇ ਦੋਨੋ ਪੁੱਤਰਾਂ ਸਮੇਤ ਘਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਦੇ ਵਿਚਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਨ। 7 ਦਸੰਬਰ ਦੀ ਸਵੇਰ, ਜਦ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਨੇ ਗੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ, ਤਾਂ ਥੋੜੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਬੇਹੱਦ ਵੀਰਤਾ ਨਾਲ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ।

ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸਿਰਫ਼ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਉਤਰੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਸਿਰਫ਼ 14 ਸਾਲ ਸੀ, ਵੀ ਯੁੱਧ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਉਤਰੇ, ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜ੍ਹੇ ਅਤੇ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਦੋਵੇਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਅਦਭੁੱਤ ਸਾਹਸ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਨਾਲ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਸਿੱਖ ਵੀਰਗਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਤਿੰਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।

ਜਦ ਲੜਾਈ ਕਾਫੀ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਲੱਗਣੀ ਲਗੀ, ਤਾਂ ਬਚੇ ਹੋਏ ਪੰਜ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਗੜ੍ਹੀ ਛੱਡਣ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦਾ ਮਿਸ਼ਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖ ਸਕਣ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਮੰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਭਾਈ ਦਇਆ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮਾਛੀਵਾੜਾ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ।

ਅੱਜ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਗੜ੍ਹੀ ਸਾਹਿਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਅਤੇ ਵੀਰਤਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਖੜਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰੂਪਨਗਰ (ਰੋਪੜ) ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਰਾਲਾ ਅਤੇ ਮਰਿੰਡਾ ਰਾਹੀਂ ਰੋਪੜ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਅਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਰਗੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨਾਲ ਸੜਕ ਰਾਹੀਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ, 6 ਤੋਂ 8 ਦਸੰਬਰ ਤੱਕ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕਰਦੇ ਹਨ।