ਮਾਨਸੂਨ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ, ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਆਏ ਅਤੇ ਰੁਹੇਲੇ ਨਗਰ ਦੇ ਕੋਲ ਇਕ ਉੱਚੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ। ਇਹ ਉਹੀ ਥਾਂ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸੰਮਤ 1644 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਚੰਦੂ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ ਘਰੇੜ ਖੱਤਰੀ ਨੇ ਇਸ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।

ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸੰਮਤ 1687 ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚੇ, ਤਾਂ ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੰਦੇ ਬੋਲ ਬੋਲੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਲੈ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਉਸਦੇ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਉਸ ਥਾਂ ਨੂੰ ਵਸਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਥਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ “ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ” ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।

ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ, ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਰਤਨ ਚੰਦ ਅਤੇ ਚੰਦੂ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਕਰਮ ਚੰਦ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਅਬਦੁਲ ਖ਼ਾਨ ਕੋਲ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਝੂਠਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਵਿੱਚ ਕਿਲਾ ਬਣਵਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਅਬਦੁਲ ਖ਼ਾਨ 15,000 ਸੈਨਿਕਾਂ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕਰ ਬੈਠਾ।

ਇੱਥੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਭਿਆਨਕ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਅਬਦੁਲ ਖ਼ਾਨ, ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨਬੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਅਤੇ ਕਰੀਮ ਬਖ਼ਸ਼ ਅਤੇ ਕਈ ਅਧਿਕਾਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਾਕੀ ਫੌਜ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮਾਰੀ ਗਈ ਜਾਂ ਭੱਜ ਗਈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕਮਰਕਸਾ ਨੂੰ ਉਤਾਰ ਕੇ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਆਰਾਮ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਥਾਂ ਨੂੰ “ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਜੱਟੂ ਜੀ, ਭਾਈ ਮਥੂਰਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਨਾਨੋ ਜੀ, ਭਾਈ ਸਕਤੂ ਜੀ ਸਮੇਤ ਕਈ ਵੀਰ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਖੁਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਢੱਕ ਕੇ ਦਫ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਚਬੂਤਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।

ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸੀ ਚਬੂਤਰੇ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਦੀਵਾਨ ਸਜਾਇਆ ਅਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੋ ਸਿੱਖ ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਉਚਾਰਣ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਲਗਾਂ-ਮਾਤਰਾਂ ਸਮੇਤ ਸੁਣਾ ਸਕੇ, ਉਹ ਅੱਗੇ ਆਵੇ। ਭਾਈ ਗੋਪਾਲਾ ਜੀ ਅੱਗੇ ਆਏ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਸ਼ਰਧਾ, ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਅਤੇ ਏਕਾਗ੍ਰਤਾ ਨਾਲ ਪਾਠ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ—ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਨ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਸੀ।

ਗੁਰੂ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੱਦੀ ਦੇਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾਇਆ। ਪਰ ਪਾਠ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਭਾਈ ਗੋਪਾਲਾ ਜੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੱਛਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ—ਇੱਕ ਘੋੜੇ ਦੀ ਇੱਛਾ।

ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਈ ਸੁਭਾਗਾ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਪੰਜ ਸੋਹਣੇ ਘੋੜੇ ਭੇਟ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਰੱਖਿਆ, ਇੱਕ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ ਨੂੰ, ਇੱਕ ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਜੀ ਨੂੰ, ਤੇ ਇੱਕ ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਘੋੜਾ ਬਚ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਈ ਗੋਪਾਲਾ ਜੀ ਨੇ ਸੋਚਿਆ—ਜੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਣ, ਤਾਂ ਉਹ ਆਖਰੀ ਘੋੜਾ ਮੈਨੂੰ ਦੇਣ।

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਪਾਠ ਖਤਮ ਹੋਇਆ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਬੋਲੇ ਕਿ ਉਹ ਘੋੜਾ ਭਾਈ ਗੋਪਾਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਭਾਈ ਗੋਪਾਲਾ ਜੀ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੱਦੀ ਦੇਣੀ ਸੀ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਘੋੜਾ ਮੰਗ ਲਿਆ।” ਫਿਰ ਵੀ, ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾਵ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਸ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਦਾ ਚੱਕਰ ਮੁੱਕ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇਹ ਘਟਨਾ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਵਾਰੀ ਪ੍ਰਭੂ ਸਾਨੂੰ ਉਸਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅਸੀਂ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਸਾਡੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਭੌਤਿਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਸਾਨੂੰ ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਕਿਰਪਾ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪਾਠ ਕਰੀਏ ਜਾਂ ਇਬਾਦਤ ਵਿੱਚ ਹੋਈਏ, ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਮਨ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਭੂ ਉੱਤੇ ਕੇਂਦਰਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਹੋਰ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰ ਨਾ ਆਉਣ।

ਅੱਜ ਵੀ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਵੀ ਸਿੱਖ ਇਸ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ ਨਾਲ ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਖੁਦ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਉਸ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਜਰੂਰ ਕਬੂਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।